Nam Sơn
Tên thật: Nguyễn Vạn Thọ
(1890 - 1973)
Hưởng thọ 83 tuổi
Họa sư
"Người đặt nền móng đầu tiên cho nền Mỹ thuật đương đại Việt Nam"
Họa Sư Nam Sơn
Họa Sư Nam Sơn
Đầu năm 2002, Bộ Văn hóa Cộng hòa Pháp công bố một danh sách các họa sĩ danh tiếng thế giới từ xưa đến đầu thế kỷ XXI đã được Nhà nước Pháp mua tác phẩm đưa vào các Bảo tàng quốc gia Pháp. Trong đó có nhiều tên tuổi vĩ đại, như Léonard de Vinci, Cezanne, Titien, Degas, Gauguin, Matisse, Goya, Raphael, Rembrandt, Rodin, Delacroix… và Nam Sơn, người đặt nền móng đầu tiên cho nền mĩ thuật đương đại Việt.
Cuộc gặp gỡ mang tính lịch sử
Sinh
ra trong một gia đình dòng dõi gia thế ở Hà Nội, Nam Sơn, được cha mẹ
đặt tên là Nguyễn Vạn Thọ với hy vọng một sự "vạn an thế đức..." Cha ông
là nhà nho Nguyễn Văn Khang, nguyên Thư ký Phủ Thống sứ Bắc Kỳ, mất sớm
khi ông mới lên 4 tuổi. Mẹ ông ở vậy một mình, tảo tần nuôi con, được
vua Bảo Đại ngự ban kim khánh khắc 4 chữ Tiết hạnh khả phong để biểu
dương.
Ngay
từ những năm vào học trường Bưởi, Nguyễn Vạn Thọ đã sớm bộc lộ tài năng
và lòng ham mê hội họa. Thời ấy, không có thầy và không có trường dạy
vẽ, cậu phải mày mò học vẽ qua những bức tranh dân gian, tranh Trung
Quốc và tranh Nhật Bản. Các thầy dạy chữ nho cho Thọ là Phạm Như Bình và
Nguyễn Sĩ Đức có hướng dẫn thêm cho lối vẽ Á Đông.
Mười
tám tuổi, ông vào làm việc ở Sở Tài chính Đông Dương, nhưng tâm huyết
thì vẫn dành cả cho hội họa. Nhiều người ở Hà Nội khi đó đã biết đến tài
vẽ của Nguyễn Vạn Thọ đến mức các học giả Trần Trọng Kim và Đỗ Thận khi
cho in những công trình Quốc văn giáo khoa thư và Cách trí giáo khoa
thư… đều nhờ ông vẽ bìa và minh họa. Bút hiệu Nam Sơn bắt đầu xuất hiện
từ đó. Và rồi, Nam phong tạp chí, Đông Dương tạp chí đều tìm đến nhờ Nam
Sơn vẽ minh họa.
Nổi
tiếng về tài vẽ nên năm 1923, Nha Học chính mời ông về chuyên trách
việc trình bày các sách giáo khoa. Điều bất ngờ là, thời gian này, họa
sĩ Pháp nổi tiếng Victor Tardieu, nhiều hơn Nam Sơn 20 tuổi, bảy lần
đoạt giải thưởng hội họa trong đó có Giải thưởng quốc gia Pháp, sang
Việt Nam để sáng tác và tìm hiểu mỹ thuật phương Đông. Một buổi đến thăm
Hội quán sinh viên Việt Nam do Paul Monet lập tại số 9 phố Vọng Đức, đã
gặp và chú ý ngay đến Nam Sơn, người thanh niên đang giúp P. Monet
trang trí Hội quán. Và, cuộc gặp gỡ này nảy sinh tình bạn giữa hai
người. Từ buổi ấy, Nam Sơn đưa Tardieu đi thăm đình, chùa với rất nhiều
tượng cổ mang vẻ đẹp Á đông độc đáo; đi gặp những nhà nho có tài thư
pháp và khi hứng lên họ có thể vẽ mai, lan, cúc, trúc…
Tardieu
thấy những bức vẽ của Nam Sơn khá rõ những dấu vết tự học qua tranh
phương Đông, nhưng cũng có thiên hướng tiếp cận mỹ thuật phương Tây qua
đường nét phóng khoáng, hiện thực, mà ông đoan chắc là qua sách báo từ
Paris đưa sang. Nhưng với Tardieu, quan trọng hơn cả là thấy được năng
khiếu hội họa rất cao của Nam Sơn, nên ông đã giúp Nam Sơn làm quen với
kỹ thuật và các chất liệu hội họa phương Tây, từ pha sơn, căng vải toan
đến luật điều tiết ánh sáng, xa gần… Và sau đó, Nam Sơn đã là người đầu
tiên ở Đông Dương vẽ những tác phẩm sơn dầu theo trường phái ấn tượng,
đó là các tác phẩm Cô gái Việt Nam và Nhà nho xứ Bắc, năm 1923, được bày
tại nhà Đấu Xảo, sáng rực cả một bức tường, như Nam phong tạp chí và
một số tờ báo đương thời ca ngợi…
Từ
lúc ấy, trong Nam Sơn lớn dần một suy nghĩ: Victor Tardieu có thể hướng
dẫn mình, thì cũng có thể hướng dẫn những người Việt Nam có tài khác vẽ
tranh? Lập một trường dạy vẽ tại nước ta? Sau nhiều ngày hết mình giúp
Tardieu vẽ bức tranh khổ lớn tại giảng đường Đại học Y khoa Hà Nội, Nam
Sơn đã nói về mơ ước đó với họa sĩ tài danh người Pháp. Ông ấy không
phản đối, nhưng chỉ ậm ừ…
Gắng sức không biết mệt
Thành
lập một trường mỹ thuật ở xứ này? Rồi quản lý nó? Nghĩa là phải sống xa
Paris? Vậy còn đời sống gia đình thì sao? Năm ấy, Tardieu đã 53 tuổi,
đang dồi dào sức sáng tạo, chỉ muốn dành hết thời gian cho việc vẽ. Vợ
ông, sau khi đoạt giải nhất của Học viện Âm nhạc Pháp, vừa mở lớp dạy
tại nhà riêng, làm sao có thể theo ông sang xứ này. Con trai ông, nhà
thơ trẻ tài năng Jean Tardieu luôn cần những giúp đỡ về kinh nghiệm hoạt
động nghệ thuật của bố… Vậy mà, Tardieu, dẫu chỉ ậm ừ, nhưng không từ
chối! Hơn thế, ông đã suy nghĩ nhiều.
Không
chỉ anh bạn trẻ Nam Sơn vừa có tài vừa giàu mơ ước về một nền nghệ
thuật cho quê hương, ở xứ này còn nhiều người thông minh và có năng
khiếu mỹ thuật. Nếu có thầy, có trường, họ đâu có thua kém ai… Tư tưởng
nhân văn trong người họa sĩ Pháp đã trỗi dậy. Một thời gian sau, trong
báo cáo gửi về nước, Tardieu đã thuyết trình về nghệ thuật An Nam trong
quá khứ, hiện tại và triển vọng ở tương lai. Phần viết về tương lai, ông
đã đề cập tới việc mở trường dạy mỹ thuật tại Đông Dương!
Đối
với Nam Sơn, ngày 24-10- 1924 là một dấu mốc rất lớn trong đời, ngày
ông đón trên tay tờ công báo về việc Chính phủ Pháp ra Nghị định thành
lập Trường cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, do chính Victor Tardieu làm
giám đốc. Cho đến cuối thế kỷ XX, sách báo Pháp còn viết, người tác động
chủ yếu để Tardieu quyết định và xúc tiến mở trường là họa sĩ Nam Sơn -
Nguyễn Vạn Thọ. Cuốn sách Paris - Hà Nội - Sài Gòn - Cuộc phiêu lưu của
hội họa hiện đại Việt Nam do Những Bảo tàng Paris xuất bản tháng
5-1998, có đoạn: “Chính thức thành lập do một Nghị định thư của Toàn
quyền Merlin, trường này (Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương) nói cho đúng hơn
là kết quả của tình bạn kỳ lạ giữa hai con người (V. Tardieu và Nam
Sơn)… Nam Sơn thuyết phục V.Tardieu tiến hành những vận động cần thiết
để có thể khai giảng và điều hành nhà trường… những bước đầu tiên đầy
khó khăn, nhưng đã thành công, như ta đã biết”.
Sau
khi có quyết định thành lập trường, Victor Tardieu đưa Nam Sơn sang
Pháp để tiến hành những việc cần thiết, như mua sắm thiết bị, tuyển lựa
thầy dạy. Nam Sơn làm nhiệm vụ thư ký công vụ trong chuyến đi này. Hai
ông rất hài lòng vì đã mời được họa Joseph Inguimberty sang Hà Nội làm
tuyển sinh và giảng dạy. Chính thời gian ở Pháp này, nhờ sự giới thiệu
của Tardieu, các buổi sáng, Nam Sơn vào trường Mỹ thuật Quốc gia Pháp
học với thầy Jean Pierre Laurens; các buổi chiều thì học với thầy Félix
Aubert của trường Nghệ thuật trang trí Quốc gia. Nam Sơn còn học thêm về
điêu khắc vào các buổi tối, đi thăm các bảo tàng và chủ nhật…
Những
ngày học tại trường Mỹ thuật Quốc gia Pháp, Nam Sơn đã gặp gỡ và kết
bạn với họa sĩ Từ Bi Hồng của Trung Quốc và họa sĩ Foujita của Nhật Bản…
Chính nhờ chuyến đi chuẩn bị cơ sở cho trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông
Dương mà Nam Sơn có cơ hội dốc sức suốt ngày đêm để tiếp thu những kĩ
năng của hội họa châu Âu ngay tại Paris, thủ đô của nghệ thuật thế giới!
Người thầy của những bậc danh họa Việt
Có
một điều không mấy ai biết là, đúng thời điểm phải trở về Việt Nam để
làm công việc tuyển sinh thì họa sĩ Tardieu ốm nặng, phải nằm lại Paris
chữa bệnh. Nam Sơn do đó phải gồng mình lên làm mọi công việc từ tổ chức
hành chính, coi thi, chấm bài, xét tuyển từ 522 thí sinh toàn Đông
Dương và chọn được mười người trúng tuyển, cho kịp ngày khai giảng Khóa
I, (1925-1930). Trong mười người trúng tuyển, có Công Văn Trung là một
thí sinh khá đặc biệt. Do gửi hồ sơ dự thi tới Bộ Giáo dục Pháp tận
Paris (chứ không gửi theo một địa chỉ ở Hà Nội), nên đến ngày thi, 270
thí sinh Hà Nội đều được gọi vào phòng thi, chỉ riêng Trung không có
tên.
Dù
rất chán nản, nhưng hàng ngày Trung vẫn đến đứng ngoài các phòng thi.
Hiện tượng này khiến thầy chủ khảo Nam Sơn để ý. Gần đến ngày cuối kỳ
thi, Công Văn Trung được mời vào văn phòng. Thầy Nam Sơn vừa nhận được
hồ sơ đăng ký dự thi của Trung từ Pháp gửi sang, ân cần nói: “Do sự bất
cẩn của anh nên sự việc mới như thế… Tôi thay mặt Ban giám khảo cho phép
anh ngày mai, từ buổi sáng, đến dự thi môn cuối cùng với anh chị em thí
sinh khác. Đó là môn hình họa, thi sáu buổi, mỗi buổi ba giờ. Anh đến
trước giờ thi nửa tiếng để nhận giá vẽ, bảng vẽ, chì than, quả dọi, que
đo và ruột bánh mỳ làm tẩy…
Thi
xong môn này, anh sẽ được đặc cách một mình thi các môn khác. Tôi sẽ
đích thân coi tất cả các buổi anh được đặc cách dự thi”. Khi ấy, nghe
thầy Nam Sơn nói, Công Văn Trung bàng hoàng sung sướng. Chính tấm lòng
người thầy khích lệ khiến Trung đỗ thứ năm trong số mười thí sinh trúng
tuyển, và sau này trở thành một họa sĩ tài danh của nền Mỹ thuật Việt
Nam.
Thời
gian đó, với cách dùng người bản xứ của chính quyền bảo hộ, mặc dù Nam
Sơn đã có đầy đủ tri thức hội họa và thường xuyên lên lớp như một giáo
sư thực thụ, nhưng vẫn chỉ được gọi là trợ giáo, mãi cho đến năm 1927
mới được phong là giáo sư chuyên ngành. Tuy nhiên các sinh viên luôn coi
ông là một người thầy yêu quý, là niềm tự hào của hội họa Việt Nam.
Những học trò của ông sau trở thành những họa sĩ lớn của nền Mỹ thuật
Việt Nam hiện đại, như Tô Ngọc Vân, Nguyễn Gia Trí, Trần Văn Cẩn, Nguyễn
Tư Nghiêm… Họ đều rất yêu kính và tự hào về “thầy Nam Sơn, họa sư Nam
Sơn của nước Việt Nam ta!”.
Bức
Nhà nho xứ Bắc, là bức tranh vẽ chân dung bằng chất liệu sơn dầu đầu
tiên của người Việt Nam, được vẽ năm 1923, từ nguyên mẫu là cụ Nguyễn Sĩ
Đức, cậu ruột của Nam Sơn, một nhà nho tham gia phong trào Đông Kinh
Nghĩa Thục
Victor
Tardieu làm hiệu trưởng được 12 năm, đến năm 1937 thì qua đời tại Hà
Nội, còn Nam Sơn tiếp tục giảng dạy cho đến năm 1945, khi trường ngừng
hoạt động. Sau khi họa sĩ Tardieu qua đời, Hiệu trưởng mới là E.Jonchère
đã có quan niệm rất sai lầm, tuyên bố là trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông
Dương chỉ đào tạo “nghệ nhân”(!). Tuy nhiên, năm 1938 trở đi, thầy Nam
Sơn cùng các giáo sư khác vẫn đào tạo các tài năng hội họa tiếp nối cho
Việt Nam, như Diệp Minh Châu, Phạm Tăng, Phạm Viết Song, Phan Kế An, Bùi
Xuân Phái, Sĩ Ngọc. Nguyễn Sáng, Dương Bích Liên, Quang Phòng, Mạnh
Quỳnh, Tôn Đức Lượng… Đó là những tài danh đã tạo nên nền Mỹ thuật của
nước Việt Nam dân chủ công hòa.
Một tình yêu họa sư để lại
Năm
1940, khi Cuộc chiến tranh thế giới II bùng nổ, Việt Nam không ngoài
vùng ảnh hưởng. Với những cố gắng của họa sư Nam Sơn và các thầy khác,
trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương vẫn tuyển sinh. Lúc này, một sinh
viên cũ của trường là Tô Ngọc Vân, đã là một họa sĩ rất nổi tiếng, cũng
được mời về trường giảng dạy. Sau này, họa sĩ lão thành Phan Kế An kể
lại: “Thầy Nam Sơn rất nghiêm khắc trong giảng dạy, nhưng lại rất cởi mở
trong đời sống. Hồi nhà trường chạy bom đồng minh lên Sơn Tây, ở nhờ
trong các nhà dân, và học nhờ ở Văn Miếu Sơn Tây. Lúc này Nhật Pháp đã
bắn nhau, thầy Nam Sơn thương học trò của mình, nên làm Quyền hiệu
trưởng để duy trì khóa học.
Sinh
viên trẻ chúng tôi thử nghiệm vẽ theo trường phái mới. Đột ngột, ông
Inguimberty, thầy Nam Sơn và anh Tô Ngọc Vân đến kiểm tra. Chúng tôi
giấu biệt các bức vẽ thể nghiệm, chỉ đưa những bức vẽ “đúng luật” ra.
Khi tiễn các thầy ra cửa, thầy Nam Sơn đi lùi lại sau, cặp mắt gườm gườm
sau đôi kính nhìn soi vào chúng tôi: “Này, các cậu lừa Tây thì được,
làm sao bịp được tôi”. Nói vậy, nhưng mắt thầy ánh lên nét cười!
Còn
họa sĩ lão thành Tôn Đức Lương thì vẫn nhớ mãi: “Bố Nam Sơn suốt đời đi
chiếc xe đạp Peugeot sơn nâu, lúc nào cũng đủ cả chuông, đèn, phanh…
Một hôm chúng tôi rủ nhau lấy bột màu quét chiếc xe thành màu vàng. Sau
giờ dạy, bố ra ngắm nghía chiếc xe, rồi bỏ đó, đi bộ về nhà. Xe bị bỏ đó
hai ngày, chúng tôi rất sợ, mà lại thương bố quá. Thật may, đến hôm thứ
ba, trời đổ mưa rào, màu vàng trôi đi hết. Chiều hôm ấy mới thấy bố lên
xe đi về nhà. Điều này chúng tôi nhớ suốt đời và thêm phần thương yêu
thầy của mình suốt đời…"
Những
năm dạy ở trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, Nam Sơn không chỉ là một
thầy giáo được học trò yêu quý mà còn là một họa sĩ tài danh bậc nhất,
sáng tạo nên những tác phẩm để đời. Đó là những bức tranh sơn dầu đầu
tiên của mỹ thuật Việt Nam, là Cô gái Việt Nam và Nhà nho xứ Bắc (vẽ năm
1923); là bức tranh phấn màu nổi tiếng Chân dung cụ Sùng Ấm Tường (vẽ
năm 1927); là bức tranh lụa Về chợ (vẽ năm 1927); là bức tranh mực nho
danh giá Chợ gạo bên sông Hồng, giải thưởng Hội họa tại Pháp năm 1930 và
được Nhà nước Pháp mua để bày tại Bảo tàng Quốc gia, Paris; là tác phẩm
khắc gỗ bảy màu Cò trắng và cá vàng, Giải thưởng tại Roma (Italya) năm
1932; ; là tác phẩm sơn dầu để đời Chân dung mẹ tôi, Huy chương Bạc
trong triển lãm Mỹ thuật Pháp năm 1932…
Sau
năm 1945, họa sư Nam Sơn tham gia công tác kháng chiến chống Pháp. Đến
năm 1957, trong đại hội thành lập Hội Mỹ thuật Việt Nam, ông được bầu là
Ủy viên Ban chấp hành Hội khóa I. Những năm sau, công chúng Mỹ thuật
còn biết tới những tác phẩm của Nam Sơn, như Phong cảnh, vẽ bằng ngón
tay chấm mực nho, và bức chì son rất đẹp Giấc mơ kháng chiến… Ngày 26-1-
1973, họa sư Nam Sơn qua đời tại nhà riêng, số 68 phố Nguyễn Du, Hà
Nội.
Họa
sư Nam Sơn để lại một tình yêu lớn, niềm kính phục lớn trong lòng nhiều
thế hệ họa sĩ Việt Nam. Gia đình ông đến nay còn lưu giữ nhiều kỷ vật,
xin nêu hai kỷ vật: Một, là bản Nghị định của Bộ Quốc gia Giáo dục do Bộ
trưởng Vũ Đình Hòe ký ngày 5 tháng giêng năm 1946, nội dung: Cử thêm
những vị sau đây vào Hội đồng Cố vấn Học viện Đông phương Bác cổ gồm các
ông Vĩnh Thụy - cố vấn Chính phủ, Đào Duy Anh, Ngô Đình Nhu, Nguyễn Vạn
Thọ tức Nam Sơn. Kỷ vật thứ hai là những dòng bút tích của Họa sư Nam
Sơn viết: “Năm 1930 và năm 1935, khi Bộ Giáo dục và Mỹ thuật Pháp mua
hai bức tranh của tôi triển lãm tại Paris, một bức vẽ mực Trung Quốc
(Chợ gạo bên sông Hồng), một bức vẽ lụa (Thôn nữ), và khi tôi được huy
chương Bạc… ở Paris báo chí đã khen ngợi Mỹ thuật Việt Nam. Tôi lúc đó
thấy vui vui, phấn khởi rằng, người Việt Nam có văn hóa đã lâu và không
còn nước nào dám nói đến khai hóa (ta) nữa!”
Năm
2003, nhân lần thứ ba mươi ngày giỗ thầy Nam Sơn, họa sĩ lão thành 96
tuổi Công Văn Trung đã nói với con cháu và các học trò: “Không có thầy
Nam Sơn thì không có trường Mỹ thuật Đông Dương, cũng như không có thầy
Nam Sơn thì không có họa sĩ Công Văn Trung ngày nay đâu!…”
Anh Chi
Gia Từ Cận Tượng
(Chân dung mẹ tôi)
Sơn dầu 1930
Huy chương bạc Salon de Paris 1932
Tác giả: Nam Sơn
Tham khảo thêm về Nam Sơn Nguyễn Vạn Thọ
|
"Chợ gạo bên sông Hồng"
1930
Nam Sơn (Họa Sĩ)
http://vi.wikipedia.org/wiki/Nam_S%C6%A1n_(ho%E1%BA%A1_s%C4%A9)
Tranh Nam Sơn
Tranh Nam Sơn
Thiếu nữ nông thôn
tranh lụa 1923 (?)
Tranh Nam Sơn
Những bức tranh "sơn dầu trên vải" đầu tiên của người Việt Nam
tranh sơn dầu trên vải vẽ năm 1923, ký tên Nam Sơn
Chiều tà
Vua Hàm Nghi vẽ bằng sơn dầu trên vải năm 1915 tại Algérie
http://daohieu.wordpress.com/2014/06/30/ai-mua-buc-tranh-chieu-ta-cua-vua-ham-nghi/
Bình văn
bức "Bình văn" vốn được cho là họa sĩ Lê Văn Miến (1874-1943 tên ghi trên bia mộ của ông, nhưng có sách vẫn ghi Lê Huy Miến, thỉnh thoảng lại thấy Ngô Văn Miến) vẽ khoảng 1898 tới 1905, một trong những bức tranh sơn dầu đầu tiên của người Việt Nam
(Nhưng tranh lại không có chữ ký, cả đằng trước lẫn đằng sau???)
http://nguyendinhdang.wordpress.com/tag/le-van-mien/
Họa Sỹ Lê Huy Miến và Hội Họa
http://batinh.com/index.php?option=com_content&view=article&id=1301%3Aha-s-le-huy-min-va-hi-ha&catid=3%3Atac-phm-hi-ha&Itemid=9
Chân dung cụ Lê Hy (43x23,5cm) Lê Văn Miến vẽ khoảng 1895 được xem là bức sơn dầu đầu tiên của hội họa Việt nam .
ảnh: Viện Mỹ thuật
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét